Czy “Przeminęło z wiatrem” idealizuje niewolnictwo?

Znów krótka dygresja w wywodzie na zupełnie inny temat rozrosła mi się do nieprzyzwoitych rozmiarów. Cóż – zatem napiszę o tym osobno.

Swego czasu uwielbiałam oglądać “Przeminęło z wiatrem”.

Uwielbiałam do tego stopnia, że zajechałam kasetę na której było nagrane. Nie wiem, na ile wynikało to z mojego faktycznie aż_tak_wielkiego zachwytu nad filmem, a na ile z tego, że nie miałam innej kasety…
Tak czy inaczej w związku z powyższym nie mogę powiedzieć, czy był to pierwszy, dziesiąty czy setny seans, ale raczej bliżej niż dalej (setki) zaczęłam sobie zadawać pytanie:

Czemu Mammy nie uciekła od Scarlett, skoro wojna się skończyła i była wolna?

Nikogo o to nie zapytałam, bo było mi głupio, że nie rozumiem filmu, który tak wałkuję, więc zaczęłam dumać. Wydumałam, że pewnie nie miała dokąd pójść, bo miała swoje lata… i że skoro i w latach ’50 czy ’60 XX-wieku zdarzało się, że KKK kogoś napadli i zamordowali za kolor skóry (co widziałam w innych filmach, na które czasem znajdowałam chwilę między kolejnymi “Przeminęło z wiatrem”), to bezpośrednio po wojnie secesyjnej musiało być jeszcze ze sto razy gorzej, więc może po prostu się bała, że jak opuści stanowisko, to ktoś ją zabije… i że może wcale nie chciała nigdzie uciekać, bo kochała Scarlett jak własne dziecko i nie wyobrażała sobie życia bez niej, a to, że do pewnego momentu była jej własnością nie bolało jej tak bardzo, bo Scarlett traktowała ją dobrze, i żyło jej się w Tarze nie gorzej niż białym służącym, czy niańkom, które co prawda niczyją własnością nie były, ale i tak były traktowane przez pracodawców jak gówno.

Jakiś czas temu wróciłam do tego dumania, zapoznawszy się z krytyką tego filmu i całej historii w ogóle.

Głównym zarzutem było to, że promuje niewolnictwo, prezentując bohaterów, którym ten stan pasował, wszyscy żyli sobie szczęśliwie jako niewolnicy i właściciele…
Głównym postulatem to, że najlepiej byłoby tego badziewia już nigdy nikomu nie pokazywać.

Komcie były wyłączone, a artykuł został opublikowany dawno temu, więc nie mogłam zapytać, czy autorzy złotych przemyśleń aby na pewno oglądali ten sam film – w majątku było wielu niewolników i wszyscy uciekli, skoro tylko mogli to zrobić, została tylko Mammy i Sam (chyba): skoro uciekli, to chyba nie dlatego, że na plantacji było im tak dobrze.

Nie wiem, czy twierdzenie, że niewolnictwo było spoko jest morałem, jaki można wynieść z tego filmu – pewnie można.
Tak jak i można uznać, że skupia się na promowaniu anoreksji, bo Scarlett miała obsesję na punkcie swojej talii. Momma nie chodziła zachwycona niewolnictwem, a cała historia opowiada przecież o czymś innym.
Nie mam poczucia, by właściwym było twierdzenie, że film jest gówno wart, bo opowiada o czasach, w których społeczeństwo amerykańskie borykało się ze znacznie większymi problemami niż rozterki miłosne Scarlett O’Hary, a mimo to skupia się na niej, więc zakłamuje historię.
To samo można zarzucić każdemu filmowi, nakręconemu w dowolnych czasach. Po jaką cholerę było kręcić “Titanica” – no, może i parę tysięcy ludzi na nim zginęło, ale w Europie głodowały miliony, a bohaterowie filmu zdają się mieć to wszystko w dupie, więc “Titanic” zakłamuje historię nie pokazując dramatu ludzi, cierpiących głód.
To bez sensu.

Poniekąd rozumiem, o co chodzi tym, których to oburza: poniekąd.

Chociaż… właściwie to wcale.

Film zdobył olbrzymią popularność, a to, że Mammy nie nienawidziła Scarlett mogło działać pokrzepiająco na rasistów, tęskniących za niewolnictwem, bo och, niewolnikom ten stan pasował i wszystko było dobrze, ludzie się szanowali i każdy znał swoje miejsce – ale nawet w takim układzie to nadal bez sensu.

I na tyle, na ile pamiętam książkę, to nie ta sama sytuacja, co z “Lolitą”, gdzie w ekranizacji pominięto ten drobny niuans, że Humbert planował zgwałcenie i zabicie Lolity, żeby nie mogła nikomu o tym powiedzieć, a potem dumał nad ruchaniem jej dzieci: godnym ekwiwalentem byłaby opisana w książce skryta nienawiść Mammy do Scarlett i jej rodziny, oraz okrutne traktowanie niewolników, a w książce niczego takiego nie było.
Było sporo innych rzeczy, na które można było zwrócić uwagę albo i nie.

Cały ten motyw nie jest jednowymiarowy.

Z jednej strony owszem – “Przeminęło z wiatrem” nie pokazuje piekła niewolnictwa, ale nie wszyscy niewolnicy żyli w piekle, a nie wszyscy właściciele byli potworami.
Wielu było, większość była, warunki sprzyjały rozkwitowi najbardziej parszywych skłonności w i tak już zdegenerowanym społeczeństwie, które łoiło konkretną kasę na okrucieństwie, ale pokazywanie fragmentu historii (a “Przeminęło z wiatrem” nie jestpowieścią historyczną traktatem historycznym*), w którym akurat nie było smagania batem na podwórzu (tylko najprawdopodobniej za domem) nie jest równoznaczne pochwałą niewolnictwa.
Teoretycznie mogłoby nią być – ale nie musiałoby. I nie jest.
Może zostać tak odebrane przez osobę, która już wcześniej uważała, że niewolnictwo jest cudowną ideą i serce im się kraja z żalu, że to już nie te czasy… ale czemu ten hipotetyczny palant miałby być stawiany w roli jedynego istotnego podmiotu?

Ta logika stawia pod znakiem zapytania sens istnienia jakiejkolwiek literatury i sztuki.

Wszystko musiałoby być nieznośnie płytkie, jednowymiarowe i stosowne – przy czym byłby to oczywiście ten najgorszy sort “stosowności”, której jedynym celem jest nie urażanie niezwykle wrażliwych odbytów tych, którzy aktualnie mogą najwięcej – czyli cenzury.
Choć chyba najbezpieczniej byłoby BEZ jakiejkolwiek literatury i sztuki. Komunistyczna Kambodża vibe na full aż wszyscy sfiksują stworzą ideaaalnie funkcjonującą komórkę państwową. NIKT by sobie nic nie pomyślał, a jakby jednak to kula w łeb i spokój.

A to w dalszej – choć wcale niezbyt odległej – perspektywie byłoby tragiczne.
Każdej syfiastej ideologii towarzyszą szczytne cele, każda ma łohohoho, jakie ambitne plany na wprowadzenie powszechnej szczęśliwości. Ludzie pozbawieni skłonności do refleksji; weryfikacji swoich poglądów; poddawania w wątpliwość tego, co widzą i słyszą; zgłębiania kwestii na temat których chcą formułować opinię ISTNIEJĄ – ale, że tak retorycznie zapytam: co z tego? Otoczeni różnymi bodźcami, narażeni na kontakt z tymi, którzy to robią (albo chociaż próbują) sami często, chcąc nie chcąc czegoś się uczą, zaczynają być sceptyczni i dociekliwi. Odcinanie ich od potencjalnie szkodliwych bodźców i podsuwanie im pod nos poprawnych treści zmieni ich w ślepych głupców, którzy kupią wszystko. Łykną każdą ściemę. Pierwszy szurnięty guru, na jakiego wpadną wciśnie im każdy kit, jaki tylko zapragnie, bo utwierdzą się w przekonaniu, że jak ktoś coś mówi, pisze, pokazuje, to na pewno ma rację i jak coś mówi, to tak jest.
To pogarsza sytuację, o stokroć.

Od tego mamy gęby i mózgi, żeby móc zjechać bez trzymanki coś, co nam się nie podoba: wyrazić swój sprzeciw; przedstawić argumenty, wyjaśniające dlaczego konkretny obraz czy tekst jest kupą łajna.

“Przeminęło z wiatrem” nie jest kupą łajna.

To doskonała książka i bardzo dobry film. Główna bohaterka jest rozpieszczoną panną, która nie wie, czego chce od życia i ludzi – ale tak została wychowana. Tu i ówdzie przebija jej dobre serduszko, ale nie ma skrupułów wobec ludzi, na których jej nie zależy. Nie ma skrupułów nawet wobec własnych dzieci, które najpierw łamie psychicznie, a potem ich nie lubi, bo wydają jej się słabe i nudne – a nie lubi takich osób. Latami ugania się za gościem, który jej nie chce, a kiedy już prawie, prawie może go mieć, stwierdza, że jednak gonić frajera, bo woli innego. Żre się z Rhettem o wszystko, ale w końcu zaczyna się zmieniać – do trzech razy sztuka: przekonuje się, że jego metody wychowawcze są efektywniejsze w budowaniu nie-nudnej i nie-złamanej osobowości Bonnie. Kiedy zaczyna rozumieć swoje błędy, nagle traci wszystko…

Bardzo wątpię, by Scarlett była rzetelnym obrazem przeciętnej, amerykańskiej kobiety, dorastającej na tle wojny domowej – a i taki zarzut można by postawić.
Co prawda nie jest już dzieckiem, kiedy wybucha, ale nadal jest bardzo młoda, nieukształtowana… i nagle wali jej się Świat.
Jej papunio nie jest żadnym miłym, białym panem, szanującym niewolników. To skończony złamas, który ma w dupie ich prawa, pragnienia i życia: chce łoić kabzę tak, jak jego ziomki i wyraża swoje poglądy bardzo klarownie.

Jasne, że po przymknięciu jednego oka na zdecydowane wypowiedzi Papy a drugiego na to, że Mamma jest w zasadzie jedyną ex-niewolnicą, która wydaje się mieć ciepłe uczucia wobec Scarlett to owszem – zostanie z tego pro-niewolniczy chłam. Ale równie dobrze można krytykować książkę kucharską za brak rozdziału o uprawie begonii.
Nigdzie nie jest powiedziane, że Mamma faktycznie kocha Scarlett: może tak… a może ma objawy PTSD i tak, jak ludzie, którzy spędzili długie lata w łagrze i po wyzwoleniu zorientowali się, że nie mają dokąd wracać i boją się Świata poza drutem zostali w swoim byłym więzieniu, bo nie umieli żyć inaczej.

Nie ma niczego takiego.

Przeciętny widz lub czytelnik, zaintrygowany tym czy owym jest w stanie stworzyć własne konkluzje warte więcej niż “nie pokazujmy tego filmu, bo ktoś może sobie pomyśleć coś niestosownego“.
A jeśli nie zechce i nie stworzy? Odcinanie i jego i wszystkich innych od bodźców nie sprawi, że uznają niewolnictwo za barbarzyński obyczaj, bo tak się przyjęło. Dziś tak, jutro inaczej – nie wspominając o tym, że aktualnie na Świecie żyje więcej niewolników niż kiedykolwiek wcześniej i statystyczny mieszkaniec krajów pierwszego i drugiego Świata korzysta na ich tragedii i ma to w dupie.

*- późniejsza poprawka.